Audyt bezpieczeństwa maszyn – kompendium wiedzy

1. Wprowadzenie

1.1. Czym jest audyt bezpieczeństwa maszyn?

Audyt bezpieczeństwa maszyn ma na celu weryfikację, czy maszyna spełnia mające zastosowania normy bezpieczeństwa i wymagania prawne, np. Dyrektywy Maszynowej 2006/42/WE. Audyt pomaga firmom zadbać o bezpieczeństwo pracowników, unikać zagrożeń i kar finansowych.

1.2. Kto powinien być zainteresowany przeprowadzeniem audytu bezpieczeństwa maszyn?

Audyt bezpieczeństwa powinien być istotny dla wszystkich firm, które eksploatują maszyny i urządzenia przemysłowe. Szczególnie ważny jest dla:

• Pracodawców i właścicieli firm – którzy są prawnie odpowiedzialni za bezpieczeństwo swoich pracowników oraz za użytkowanie bezpiecznych maszyn zgodnie z wymaganiami prawnymi,
• Producentów maszyn – którzy muszą zapewnić, że ich maszyny są zgodne z wymaganiami bezpieczeństwa przed wprowadzeniem ich na rynek,
• Dostawców i integratorów maszyn – którzy wdrażają maszyny w zakładach przemysłowych i są odpowiedzialni za ich poprawną instalację oraz funkcjonowanie,
• Inżynierów utrzymania ruchu – którzy dbają o sprawność i bezpieczeństwo eksploatowanych urządzeń, przeprowadzają przeglądy i wdrażają modernizacje,
• Specjalistów BHP – monitorujących przestrzeganie norm i przepisów, identyfikujących zagrożenia i wdrażających środki poprawy bezpieczeństwa,
• Menedżerów produkcji i operacji – którzy odpowiadają za ciągłość procesów produkcyjnych i chcą minimalizować ryzyko przestojów w wyniku wypadków związanych z użytkowaniem maszyn.

1.3 Kiedy należy przeprowadzić audyt bezpieczeństwa maszyn?

Audyt bezpieczeństwa maszyn powinien być przeprowadzany w określonych sytuacjach, które wymagają weryfikacji zgodności maszyny z obowiązującymi normami bezpieczeństwa oraz przepisami prawa. W jakich przypadkach audyt jest zalecany?

• Przed dopuszczeniem nowej maszyny do użytku – każda nowa maszyna powinna zostać sprawdzona pod kątem zgodności z Dyrektywą Maszynową 2006/42/WE (a po 20 stycznia 2027 r. z Rozporządzeniem w sprawie maszyn 2023/1230). Pracodawca musi upewnić się, że jej użytkowanie nie stwarza zagrożenia dla operatorów.
• Po modernizacji maszyny – każda ingerencja w konstrukcję, sterowanie lub zabezpieczenia urządzenia może wpłynąć na jego bezpieczeństwo, dlatego po przeprowadzeniu modyfikacji wymagany jest audyt.
• W ramach okresowej kontroli – regularne audyty pozwalają monitorować stan techniczny maszyn i wykrywać potencjalne niezgodności. Przepisy prawa pracy oraz rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań BHP dotyczących użytkowania maszyn nakładają na pracodawcę obowiązek zapewnienia, że urządzenia są eksploatowane w bezpiecznych warunkach.
• Po wystąpieniu wypadku przy pracy – w takich przypadkach konieczne jest przeanalizowanie przyczyn zdarzenia i sprawdzenie, czy maszyna spełnia wymagania bezpieczeństwa.

Nie istnieje jeden sztywny harmonogram audytów – częstotliwość ich przeprowadzania powinna wynikać z oceny ryzyka i specyfiki danej branży.

1.4. Rodzaje audytów bezpieczeństwa maszyn

W zależności od celu i momentu przeprowadzania audytu wyróżnia się kilka jego typów:

• Audyt wstępny – realizowany przed uruchomieniem nowej maszyny. Pozwala zweryfikować jej zgodność z wymaganiami i odpowiednio przygotować do eksploatacji.
• Audyt zgodności – sprawdza, czy maszyna spełnia normy bezpieczeństwa oraz przepisy prawa. Jest kluczowy zwłaszcza dla certyfikacji CE.
• Audyt okresowy – regularna kontrola stanu technicznego i bezpieczeństwa urządzenia w trakcie jego eksploatacji.
• Audyt po modernizacji – ocenia wpływ zmian konstrukcyjnych i programowych na bezpieczeństwo maszyny oraz jej zgodność z przepisami.
• Audyt powypadkowy – przeprowadzany po wystąpieniu incydentu w celu określenia przyczyn zdarzenia i wskazania działań korygujących.

1.5. Jakie obszary są oceniane podczas audytu bezpieczeństwa maszyn?

Podczas audytu bezpieczeństwa analizowane są kluczowe aspekty związane z użytkowaniem maszyn oraz ich wpływem na bezpieczeństwo pracowników. Do głównych obszarów oceny należą:

• Analiza dokumentacji technicznej – sprawdzane są wymagane dokumenty, takie jak deklaracja zgodności WE, ocena ryzyka, instrukcja obsługi oraz dokumentacja techniczna maszyny (schematy elektryczne, pneumatyczne, hydrauliczne).
• Ocena środków ochronnych – weryfikacja obecności i skuteczności zabezpieczeń, takich jak osłony, blokady bezpieczeństwa, przyciski awaryjne oraz systemy detekcji obecności operatora.
• Sprawdzenie układów sterowania – analiza działania systemów sterowania i ich zgodności z wymaganiami bezpieczeństwa, takimi jak EN ISO 13849.
• Weryfikacja bezpieczeństwa użytkowania – ocena sposobu obsługi maszyny, aby upewnić się, że operatorzy nie są narażeni na niebezpieczne sytuacje wynikające z jej niewłaściwej konstrukcji.

1.6. Kto może przeprowadzić audyt bezpieczeństwa maszyn?

Audyt może być realizowany zarówno przez specjalistów wewnętrznych, jak i niezależnych ekspertów zewnętrznych.

• Audytorzy wewnętrzni – mogą nimi być specjaliści BHP, inżynierowie utrzymania ruchu, a także osoby odpowiedzialne za nadzór nad maszynami w zakładzie. Ich zadaniem jest bieżące monitorowanie zgodności i inicjowanie działań prewencyjnych.
• Zewnętrzne firmy audytorskie – w przypadku bardziej skomplikowanych ocen zaleca się skorzystanie z usług niezależnych ekspertów, którzy specjalizują się w ocenie zgodności maszyn z normami.

Audyt może, również zostać przeprowadzony przez organy nadzoru rynku, takie jak:

• Urząd Dozoru Technicznego (UDT),
• Państwowa Inspekcja Pracy (PIP),
• Inspekcja Handlowa.

Organy te mogą nakazać wstrzymanie eksploatacji maszyny, jeśli uznają, że stanowi ona bezpośrednie zagrożenie dla pracowników.

1.7. Co dostaniesz po audycie bezpieczeństwa maszyn?

Po zakończeniu audytu sporządzany jest raport z audytu, który zawiera kluczowe informacje dotyczące ocenianej maszyny. Raport ten obejmuje:

• Listę niezgodności – wskazuje obszary, w których maszyna nie spełnia wymagań bezpieczeństwa,
• Zalecenia dotyczące poprawy bezpieczeństwa – opisuje konieczne działania naprawcze, takie jak modernizacja zabezpieczeń, wymiana komponentów czy aktualizacja procedur użytkowania,
• Ocena ryzyka – jeśli wykryte niezgodności wpływają na bezpieczeństwo użytkowania, raport może zawierać aktualizację analizy ryzyka dla maszyny,
• Priorytetyzację działań korygujących – określenie, które zagadnienia wymagają natychmiastowej interwencji, a które mogą zostać wdrożone w dalszej perspektywie.

2. Jak przygotować się do audytu bezpieczeństwa maszyn?

Odpowiednie przygotowanie do audytu bezpieczeństwa maszyn pozwala na jego sprawne przeprowadzenie i minimalizuje zakłócenia w pracy zakładu.

2.1. Poinformowanie odpowiednich osób o audycie

Przed audytem kluczowe jest wcześniejsze powiadomienie wszystkich osób, które będą w nim uczestniczyć. Obejmuje to:

• Operatorów maszyn – aby byli przygotowani na możliwość przeprowadzania testów i udzielania informacji o codziennym użytkowaniu urządzeń,
• Inżynierów utrzymania ruchu – ich obecność jest niezbędna do wyjaśnienia kwestii technicznych i przeprowadzenia testów układów sterowania,
• Specjalistów ds. BHP – uczestniczą w audycie jako osoby odpowiedzialne za bezpieczeństwo w zakładzie,
• Menedżerów i kierowników produkcji – powinni znać harmonogram audytu i zapewnić wsparcie organizacyjne.

2.2. Ustalenie harmonogramu audytu

Aby audyt przebiegał sprawnie, należy wcześniej uzgodnić jego termin i zadbać o to, by nie kolidował z kluczowymi operacjami produkcyjnymi. W tym celu warto:

• Skonsultować się z działem planowania produkcji i wyznaczyć termin, który pozwoli na bezpieczne przeprowadzenie inspekcji maszyn,
• Zarezerwować czas osób kluczowych dla audytu, takich jak inżynierowie utrzymania ruchu i operatorzy,
• Zaplanować dostęp do maszyn, aby audytorzy mogli przeprowadzić testy funkcjonalne i ocenić zabezpieczenia.

2.3. Przygotowanie dokumentacji niezbędnej do audytu bezpieczeństwa maszyn

Podczas audytu wymagana jest pełna dokumentacja techniczna maszyn, dlatego warto wcześniej upewnić się, że wszystkie dokumenty są kompletne i aktualne. Niezbędne będą takie dokumenty jak:

• Deklaracja zgodności WE (potocznie Certyfikat CE)

Jest to podstawowy dokument dołączany do maszyny. Brak deklaracji zgodności oznacza, że maszyna nie powinna być użytkowana, ponieważ jej zgodność z wymaganiami prawnymi nie została potwierdzona przez Producenta. Więcej o Deklaracji Zgodności WE można przeczytać w tym miejscu https://jm-safety.pl/sporzadzenie-deklaracji-zgodnosci-i-nadanie-znaku-ce-jm-safety/

• Ocena ryzyka

Dokument określający potencjalne zagrożenia związane z użytkowaniem maszyny oraz zastosowane środki eliminujące lub minimalizujące ryzyko. Brak aktualnej oceny ryzyka może oznaczać, że użytkownicy maszyny są narażeni na zagrożenia, które nie zostały odpowiednio uwzględnione i wyeliminowane. Więcej o analizie ryzyka można przeczytać tutaj: https://jm-safety.pl/analiza-ryzyka-ocena-bezpieczenstwa-maszyn-i-minimalizowanie-zagrozen/

lub tutaj:

https://polskiprzemysl.com.pl/cam-cad-cae/ocena-ryzyka-maszyny/

• Instrukcja obsługi i konserwacji

Instrukcja obsługi to dokument, który powinien być czytelny, precyzyjny i zgodny z rzeczywistymi funkcjami maszyny. Nieprecyzyjna lub nieaktualna instrukcja obsługi może prowadzić do nieprawidłowej eksploatacji maszyny, a w konsekwencji do wypadków i awarii. Więcej o instrukcji obsługi można przeczytać tutaj: https://jm-safety.pl/instrukcja-obslugi-maszyn-jaka-najlepsza-przewodnik/

• Dokumentacja techniczna – schematy instalacji

Podczas audytu sprawdzana jest kompletność dokumentacji technicznej przekazanej użytkownikowi, która między innymi powinna zawierać:

• Schematy elektryczne – przedstawiające układ zasilania, systemy sterowania i zabezpieczeń,
• Schematy pneumatyczne i hydrauliczne – jeśli maszyna wykorzystuje takie systemy, muszą być one dokładnie opisane i zgodne z rzeczywistą instalacją.

Niepełna lub nieaktualna dokumentacja może utrudnić audyt bezpieczeństwa maszyn ale i użytkowanie maszyny zgodnie z przeznaczeniem.

3. Ile kosztuje audyt bezpieczeństwa maszyn?

Koszt audytu bezpieczeństwa maszyn zależy od wielu czynników, w tym od liczby maszyn, stopnia ich skomplikowania oraz zakresu audytu.

• Czynniki wpływające na koszt audytu:
  • Liczby ocenianych maszyn
  • Stopnia skomplikowania maszyn
  • Zakresu audytu
  • Lokalizacji zakładu
  • Konieczności dodatkowych pomiarów
• Przykładowe widełki cenowe
  • Podstawowy audyt pojedynczej maszyny – od 2500 zł,
  • Audyt kilku maszyn w zakładzie – od 5000 zł,
  • Kompleksowy audyt całego parku maszynowego – jest zależny od parku maszynowego.

4. Jakie działania należy podjąć po zakończeniu audytu bezpieczeństwa maszyn?

Audyt bezpieczeństwa maszyn to dopiero pierwszy krok w procesie poprawy bezpieczeństwa pracy i dostosowania maszyn do obowiązujących przepisów. Kluczowe jest wdrożenie działań korygujących oraz monitorowanie ich skuteczności.

4.1. Analiza raportu z audytu

Po audycie sporządzany jest szczegółowy raport, który zawiera:

• Listę wykrytych niezgodności,
• Rekomendacje dotyczące środków korygujących,
• Ocenę ryzyka i jego wpływ na użytkowanie maszyn,
• Priorytety działań, które należy podjąć w celu dostosowania maszyn do obowiązujących norm.

Dokładne zapoznanie się z wynikami audytu pozwala określić zakres prac i zaplanować kolejne kroki.

4.2. Wdrożenie zaleceń dotyczących bezpieczeństwa

Kolejnym krokiem jest realizacja działań naprawczych zgodnie z ustalonym harmonogramem. Może to obejmować:

• Modernizację zabezpieczeń maszyn, np. instalację osłon, blokad czy dodatkowych przycisków awaryjnych,
• Dostosowanie układów sterowania do aktualnych norm bezpieczeństwa,
• Poprawę oznakowania maszyn, uzupełnienie tabliczek znamionowych i instrukcji ostrzegawczych,
• Uzupełnienie lub aktualizację dokumentacji, takiej jak ocena ryzyka czy instrukcja obsługi.

4.3. Ponowna inspekcja i finalna weryfikacja zgodności

Po wdrożeniu działań korygujących dobrą praktyką jest przeprowadzenie ponownej inspekcji w celu:

• Zweryfikowania, czy wszystkie wykryte niezgodności zostały usunięte,
• Potwierdzenia skuteczności zastosowanych środków ochronnych,
• Upewnienia się, że maszyna spełnia wymagania norm bezpieczeństwa.

Jeżeli wszystkie poprawki zostały wdrożone prawidłowo, maszyna może zostać uznana za zgodną z wymaganiami i bezpieczną do dalszej eksploatacji.

4.4. Szkolenie pracowników

Zmiany techniczne i organizacyjne w zakresie bezpieczeństwa maszyn muszą być poparte odpowiednim szkoleniem personelu. Operatorzy i pracownicy utrzymania ruchu powinni:

• Poznać nowe procedury i zabezpieczenia,
• Zrozumieć zasady bezpiecznej obsługi maszyn,
• Być świadomi zagrożeń wynikających z niezgodności i ich konsekwencji.

Brak przeszkolenia może skutkować nieprawidłowym użytkowaniem maszyny, a tym samym powrotem do wcześniejszych zagrożeń.

Bibliografia:

• Dyrektywa maszynowa 2006/42/WE: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006L0042
• Rozporządzenie w sprawie maszyn: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1741163647426&uri=CELEX:32023R1230
• Guide to application of the Machinery Directive 2006/42/EC Edition 2.3 – April 2024 (https://ec.europa.eu/docsroom/documents/60145)
• https://single-market-economy.ec.europa.eu/single-market/ce-marking_en?prefLang=pl
• Dyrektywa narzędziowa 2009/104/WE: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32009L0104
• Kodeks pracy (Dz.U.2023.0.1465, tj. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy)
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650, tj. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy)
• PL-EN ISO 12100:2012 Bezpieczeństwo maszyn – Ogólne zasady projektowania – Ocena ryzyka i zmniejszanie ryzyka
• https://polskiprzemysl.com.pl/cam-cad-cae/ocena-ryzyka-maszyny/